Van Van Sivil Mimari Örnekleri

Van
yöresi Urartulardan günümüze kadar yüzyıllar boyunca sürekli yerleşime
sahne olmuştur. Bu yerleşim Van Gölü’nün doğusundan kıyı boyunca ve
bugünkü kale çevresinde yoğunlaşmıştır. Ancak bu uzun zaman süreci
içerisinden yalnızca Urartu kerpiç ev kalıntıları dışında XIX. yüzyıl
yapılarından bazı örnekler günümüze gelebilmiştir. Akkoyunlu,
Karakoyunlu ve Osmanlı dönemlerine ait evlerden hiçbir örnekle ile
karşılaşılmamıştır XIX-XX. yüzyılda yöreyi gezen bazı gezginlerin
çizdikleri resim ve gravürler ile fotoğraflar bu konuda bazı bilgiler
vermektedir. Bunlara dayanılarak yerleşim alanlarında tek katlı, iki ve
üç katlı evler olduğu anlaşılmaktadır. Bunlara dayanılarak sivil
mimarinin dar sokaklarda bitişik nizamda toprak damlı yapılar oldukları
görülmektedir. Bunlarda belirli bir plan düzeninin de olmadığı açıkça
görülmektedir. Sokakların kenarlarında su akışını sağlamak amacıyla
eğimli su kanalları yapılmıştır. Çoğunun yapımında da taş temeller
üzerine kerpiç malzemeden yararlanılmıştır. Çamur duvarlara da çok sık
rastlanmıştır. Bununla beraber evlerin iç yapımları hakkında yeterli
bir bilgi bulunmamaktadır.

I. Dünya Savaşından sonra yörenin
Rus ve Ermeni işgaline uğraması, çıkan çatışmalar evlerin yanmasına
yıkılmasına neden olmuş, deprem gibi felaketlerde onları tamamlamıştır.
Ayrıca Rus ve Ermeni birlikleri şehirden çekilirken evlerin büyük bir
bölümünü yakmışlardır.

Kale çevresinde yoğunlaşan evler
surların bitiminden sonra ovaya doğru yayılmış, bu bölgeye daha çok
zenginlere ait geniş bahçeler içerisinde evler yapılmıştır. Müslüman
halk ile Ermeniler arasında çıkan çatışmalardan sonra Müslüman halk
bugünkü Selimbey, Bahçıvan, Şerefiye ve Halilağa mahallelerine
yerleşmişlerdir.

Bu evlerin bazıları geniş bir bahçe
içerisinde saltaşı döşeli avlunun sonunda yapılmışlardır. Yer katında
kiler, depo ve mutfak bölümleri bulunmaktadır. Mutfağın yanında da bir
köşesinde ocağın bulunduğu, oldukça yüksek tavanlı tandır evi
bulunmaktadır. Bazı küçük ölçüdeki evlerde ise tandır evi ayrı bir
bölüm halindedir. Bunarın yanına da çoğu kez “çal” denilen yıkanma
yerleri eklenmiştir. Avludan merdivenle çıkılan üst katta ise sofa
çevresinde yatak yaşamın geçtiği odalar bulunmaktadır. Bu odaların
içerisinde gömme dolaplar, nişler vardır. Odaların zemini tahta
kaplıdır. Bezeme unsurlarına rastlanmamıştır. Dışa açılan pencereler
ise dikdörtgen çerçeveli ve kafeslidir.

Tarihi
geçmişi göz önüne alınarak Van evleri dört ayrı gurupta toplanmaktadır.
Bunlar tek katlı evler, iki katlı düz cepheli evler, iki katlı cumbalı
evler ve iki katlı kompleks planlı evlerdir. Tek katlı evler çoğunlukla
yoksul halkın yaşadığı evlerdir. Bu evlerde kapıdan doğrudan doğruya
bir sofaya girilmektedir. Odalar bu sofanın çevresinde sıralanmıştır.
Sofanın sonuna da mutfak yerleştirilmiştir. Bu tür evlerde ise tandır
evi daha çok bahçede ve evin dışındadır.

İki katlı düz cepheli
evler daha çok orta halli ailelerin barındığı evlerdir. Birinci kata
yine ortada sofa ve iki yanında mutfak, kiler gibi bölümler
bulunmaktadır. Merdivenle çıkılan ikinci katta da ortada bir sofa ile
iki yanında odalar bulunmaktadır. Üst örtü diğer evlerde olduğu gibi
toprak damlıdır.

İki katlı cumbalı evler daha çok maddi durumu
iyi olan ailelere aittir. Bu evlerin cepheleri düz olup üst kattaki
sofa konsollarla dışarıya cumba şeklinde uzatılmıştır. Bu çıkmalarda
çoğunlukla ahşap kalaslardan yararlanılmıştır. Bu evlerin tavan ve
duvarlarında ahşap süslemelere, yağlı boya resim ve desenlere
rastlanmıştır.

İki katlı kompleksli ev plan tiplerindeki
örneklerden Van’da dört adet bulunmaktadır. Bunlar çevrede sözü geçen
ailelere ait olup diğer plan tiplerinden çok daha geniş yapılardır.
Evlerin alt katında sofa ve bu sofanın iki yanında iki geniş odaya yer
verilmiştir. Sofanın ucunda mutfak ve kiler gibi birimler ile tandır
evi bulunmaktadır. Üst katta sofa çevresinde odalar ve dışa çıkıntılı
cumbalar vardır.

Van evlerinden günümüze gelen örneklerin
başında aynı plan düzeninde, Mustafa Dilaver Evi, Tufan Kaptaner Evi,
Hilmi Gürkan Evi, Mustafa Tüzün Evi, Mustafa Sipahioğlu Evi, Abdulselam
Arilas Evi, İsmail Ödemiş Evi, Cemil Efendi Evi, Ambarcı Mehmet Evi
Gazi Abbas Melül Evi gelmektedir.

Günümüzde Van Kalesi çevrisindeki mahalleler, günümüze pek az örnekleri gelmesine rağmen sit alanı ilan edilmiştir.