Van Van Türbe ve Kümbetleri

Malazgirt Savaşı’ndan (1071)
sonra yörede Türk egemenliği başlamış ve bunun sonucu olarak da
Beylikler ve Osmanlı dönemlerine ait yapıların yanı sıra kümbet ve
türbeler de onlara eklenmiştir. XIV.-XIX. yüzyıllar arasına tarihlenen
bu mezar anıtları Eski Van’da, Gevaş’ta, Hoşap’ta (Güzelsu),
Muradiye’de, Başkale’de ve Erciş’te bulunmaktadır.


Hüsrev Paşa Kümbeti (Merkez)

Eski
Van’da Hüsrev Paşa Camisi’nin güneyinde bulunan bu türbe Hüsrev Paşa’ya
aittir. Hüsrev Paşa’nın 1583 yılında bu yörede valilik yaptığı dikkate
alınacak olunursa türbenin de XVI. yüzyılın sonlarına ait olduğu açıkça
anlatılmaktadır.

Türbe düzgün kesme taştan kare kaide üzerine
altıgen planlı olup, üzeri piramidal taş bir külah ile örtülmüştür.
Van’daki Osmanlı dönemi türbelerinden olan bu yapıda Selçuklu mimari
yapısı ile Osmanlı bezemesi bir araya kaynaştırılmış ve kendine özgü
bir yapı ortaya konmuştur. Ancak kuzeydoğudaki giriş kapısı önündeki
iki sütunlu kubbeli bölüm günümüze gelememiştir. Yapıda Osmanlı dönemi
geometrik ve bitkisel motifleri dış cephede kullanılmıştır.


İkiz Kümbetler (Merkez)

Eski
Van’ın sur duvarları dışında, Kaya Çelebi Camisi’nin güneybatısında,
Ortakapı Mezarlığı’nın bir ucunda bulunan, birbirinin benzeri olan bu
iki kümbetin kime ait olduğu bilinmemektedir. Bunu belirten bir kitabe
veya kayda da rastlanmamıştır. Bununla beraber, kesin olmamakla
birlikte Van Beylerbeyi Teymur Paşa ile kardeşi Ahmet Paşa’ya ait
oldukları söylenmektedir. Yapı üslubundan XVIII. yüzyılda yapıldıkları
anlaşılmaktadır.

İkiz kümbetler kesme taştan sekizgen planlı
olarak baldaken tarzında, etrafı açık olarak yapılmışlardır.
Birbirlerine yuvarlak kemerlerle bağlı sekiz sütun konik birer taş
külahı taşımaktadır. İkiz kümbetler Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından
restore edilmiştir.




Hacı Abdurrahman Baba Kümbeti (Merkez)

Van
il merkezinde Van kalesi’nin kuzeydoğu köşesinde Hacı Abdurrahman Baba
Camisi’nin kuzeydoğu köşesinde bulunan bu kümbetin XIX. yüzyılın ilk
yarısında yapıldığı sanılmaktadır. Kitabesi günümüze gelememiştir.

Kümbet
düzgün kesme taştan tek katlı, sekizgen gövdeli olup, üzeri piramidal
bir külah ile örtülmüştür. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılan
restorasyon sırasında orijinalliğinden kısmen uzaklaşmıştır.


Galip Paşa Kümbeti (Merkez)

Van
il merkezinde Van Kalesi’nin kuzeydoğusunda Hacı Abdurrahman Baba
Kümbeti’nin yakınında bulunan bu kümbetin XIX. yüzyılın ilk yarısında
Van Valisi Galip Baba adına yaptırıldığı sanılmaktadır.

Kümbet
düzgün kesme taştan sekizgen gövdeli olup, üzeri piramidal bir külah
ile örtülmüştür. Mimari yönden fazla bir özellik taşımamaktadır.
Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir.


Örenkale (Pizan) Kümbetleri (Başkale)

Van
ili Başkale ilçesi Örenkale Köyü’nün dışındaki bir yamaçta yan yana iki
kümbet bulunmaktadır. Bu kümbetlerin kitabeleri günümüze gelemediği
gibi, kaynaklarda da bunlarla ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bu
bakımdan kime ait olduklarından bilinmemektedir.

Kesme taştan
yapılmış olan bu kümbetlerin mimari yapılarına dayanılarak XVII.
Yüzyılın ikinci yarısında veya XVIII. yüzyılın başlarında yapıldıkları
sanılmaktadır. Kare planlı ve küçük ölçüde olan kümbetlerin üzeri içten
kubbe, dıştan piramidal bir külah ile örtülüdür. Kümbetler mimari
özelliklerini tümü ile yitirmişlerdir.


Anonim (İsimsiz) Kümbet (Erciş)

Van
ili Erciş ilçesinde, Erciş-Patnos karayolunun 5. km. sinde, Zortul Köyü
yakınında düz bir arazi içerisinde bulunan bu kümbetin kime ait olduğu
bilinmemektedir. Yapı üslubundan Karakoyunlular döneminde, XV. yüzyılda
yapıldığı sanılmaktadır.

Kümbet tek renkli düzgün kesme taştan
onikigen gövdeli olarak yapılmıştır. İki katlı olan yapının üzeri
onikigen taş bir külahla örtülmüştür. Kümbetin altında kare planlı
mumyalık kısmı bulunmakta, buradan köşe pahları ile onikigen gövdeye
geçilmektedir. Kümbetin çevresi dikdörtgen çerçeveler içerisinde
yuvarlak sağır nişlere bölünmüş ve bunların üzerine Selçuklu üslubunda
oldukça zengin bitkisel ve geometrik motifler yapılmıştır.

Kümbete
kuzey yönündeki dikdörtgen bir niş içerisinde, yine dikdörtgen bir
kapıdan girilmektedir. Bu girişteki geometrik motifler dikkati
çekmektedir. Bitkisel ve geometrik motiflerin arasında çift başlı
kartal ve grifon figürleri bulunmaktadır. Kümbetin külaha yakın
kısmında bir yazı frizi çepeçevre dolaşmaktadır.

Kümbet Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1990’lı yıllarda restore edilmiştir.


Kadem Paşa Hatun Kümbeti (Erciş)

Van
ili Erciş ilçesinde, Erciş-Van karayolunun çıkışında bulunan bu kümbet
kitabesinden öğrenildiğine göre Karakoyunlulardan Cihan Şah zamanında,
Emir Rüstem Bey tarafından h.863 (1458) yılında, annesi Kadem Paşa
Hatun ve Emir Yar Ali, Şah Mustafa, Şah Sevik, Şah Ali için
yaptırılmıştır.

Kümbet tek renkli düzgün kesme taştan kare
kaide üzerine onikigen gövdeli olarak yaptırılmıştır. Kümbetin altında
merdivenle inilen mumyalık kısmı bulunmaktadır. Kuzey yönündeki sivri
kemerli bir kapı ile kümbetin içerisine girilmektedir. Gövdede
dikdörtgen pencereler ve bunların arasında da üçgen şeklinde nişler
bulunmaktadır. Üzeri konik taş bir külah ile örtülmüştür.

Kümbetin
dış cephesi çeşitli bitkisel, geometrik motifler ve rozetlerle bezenmiş
olup, XV. yüzyıl taş işçiliğini yansıtmaktadır. Günümüze iyi bir
durumda gelebilmiştir.


Celme (Halime) Hatun Kümbeti (Gevaş)

Van
ili Gevaş ilçesine 2 km. uzaklıkta, Van Gölü kenarında mezarlık
içerisinde bulunan bu kümbeti ilk kez XIX. yüzyılın başlarında
gezginlerin dikkatini çekmiş, W.Bachmann yapıyı incelemiştir. Bunun
ardından Prof.Dr. Oktay Aslanapa ve M.Oluş Arık kümbeti yayınlamıştır.

Kümbetin
güney yönündeki pencere altındaki silmede Ahlatlı Pehlivan Havetoğlu
Esed tarafından yaptırıldığı yazılıdır. Bu ustanın Ahlat Meydan
Mezarlığı ile Taht-ı Süleyman Mezarlığı’ndaki mezarlarda da ismine
rastlanmaktadır. Bu mezarlıklardaki mezar taşları üzerinde 1317–1327
tarihleri bulunmaktadır.

Kümbet kübik bir kaide üzerine
onikigen planlı olarak yapılmış, üzeri de konik bir çatı ile
örtülmüştür. Kaideden gövdeye pahlarla geçilmiştir. Türbenin dışı ve
her köşedeki pencereleri üçgen profilli, ince uzun dikdörtgen nişler
halindedir. Bu nişler Bursa kemerli olarak son bulmaktadır. Bunlardan
doğu, batı ve güney cephelerdeki nişlerin içerisine birer pencere
açılmıştır. Giriş kapısı oldukça gösterişli olup silmeli, mukarnaslı
bir niş içerisinde bulunmaktadır. Türbenin giriş kapısı üzerinde Arapça
bir kitabe bulunmaktadır. Bu kitabenin mealen anlamı şöyledir:

“Melik İzeddin, vefat eden Celme Hatun adına bu türbenin yapılmasını h.736 (1335) yılının Muharrem ayında emretti.”

Bu
kitabede ismi geçen Melik İzeddin ile ilgili bir bilgiye
rastlanmamıştır. Ancak Prof.Dr.Oktay Aslanapa bu tarihlerde
Celayirli’lerin yöreye hakim olduklarını belirtmiş ve bu kişinin
Karakoyunlu beylerinden biri olabileceğini ileri sürmüştür. Bu kümbetin
kitabesindeki ismin okunmasında bazı noktalar dikkate alındığında
Halime ismi ile Celme isminin karıştığı da açıkça görülmektedir.
Bununla beraber halk arasında bu kümbet Halime Hatun Kümbeti olarak da
tanınmıştır.

Kümbetin cephelerine yazı taklidi geçmeler ve
bitkisel motiflerden ibaret bezemelerle görkemli bir görünüm
verilmiştir. Ayrıca kümbetin saçak altına bitkisel motifli iki şerit
arasına Kuran’dan alınma ayetler yazılmıştır.

Kümbetin altında
mumyalık kısmı bulunmakta olup, bu kısmın üzeri manastır tonozu ile
örtülmüştür. Ancak mumyalığın içerisinde bulunan mezarlardan hiçbir iz
günümüze gelememiştir.


Hasan Bey Kümbeti (Gürpınar)

Van
ili Gürpınar ilçesinde, Van-Hakkâri karayolunun Hoşap girişinin
kuzeyinde mezarlık içerisinde bulunan bu kümbetin güneybatı köşesinde
Hasan Bey Medresesi bulunmaktadır. Türbenin ve medresenin Osmanlı
yönetimine bağlı olarak yörede hüküm sürmüş olan Mahmudi Beylerinden
Hasan Bey için oğlu Şir (Aslan) Bey tarafından 1585 yılında
yaptırılmıştır.

Medresenin güneybatısında, mescit duvarına
bitişik olan türbe dışarıya doğru 2.70 m. çıkıntı yapmaktadır. Güney ve
batı duvarları medrese ile birleşen türbe kesme taştan 8.32x8.32 m.
ölçüsünde kare planlı bir yapı olup, üzeri kubbe ile örtülmüştür.
Türbeye medrese avlusunun doğusunda kuzey köşeye yakın, dikdörtgen bir
kapıdan girilmektedir. Bu giriş 1.25 m. derinliğinde bir eyvan
şeklindedir. Oldukça kalın duvarlı türbede kubbeye geçiş Türk üçgenleri
ile sağlanmıştır. İçerideki kemerler iki renkli kesme taştan
yapılmıştır.

Türbenin güney ve batı cephesinin ortasına
dikdörtgen söveli pencereler sivri kemerli nişler içerisine alınmıştır.
Bu nişlerin içerisi geometrik bezemelerle doldurulmuştur. Günümüze
kısmen iyi bir durumda gelebilmiştir.


Süleyman Bey Kümbeti (Gürpınar)

Van
ili Gürpınar ilçesi Van-Hakkâri karayolunun Hoşap çıkışında Gevirhan
Mezarlığının güneydoğusunda yer almaktadır. Bu kümbetin kime ait
olduğunu belirten bir kitabeye veya belgeye rastlanmamıştır.

Yöredeki
yapıları araştıran Y.Mimar Prof.Dr. Orhan Tuncer, bu kümbetin Süleyman
Bey adına XVII. Yüzyılın üçüncü çeyreğinde yapılmış olabileceğini ileri
sürmüştür. Bunun yanı sıra Sultan IV. Murat’ın İran seferi sırasında
yörede Mahmudi Beyliği’ninin başında Zeynel Bey bulunuyordu. Ali Bey’in
ismine ise kaynaklarda rastlanmamaktadır. Bu da kümbetin Ali Bey’e
değil Süleyman Bey’e ait olduğu iddiasını kuvvetlendirmektedir.
Süleyman Bey’in 1643 yılında buradaki kaleyi yaptırdığı göz önüne
alınacak olursa, bu kümbetin de Ona ait olması kuvvetle muhtemeldir.
Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Öğretim Üyelerinden Dr.Osman Aytekin de
kümbetin Süleyman Bey’e ait olduğunu belirtmiştir.

Kümbet
arazi konumundan ötürü kuzeyden yükseltilmiş bir kaide üzerine
oturtulmuştur. Kesme taştan yapılan kümbet 6.25x6.25 m. ölçüsünde kare
planlı bir kaide üzerindedir. Bu kaideden köşe pahları ile dıştan
sekizgen, içeriden daire şeklinde gövdeye geçilmektedir. Tek katlı
olarak yapılan türbenin kuzey cephesinde giriş kapısı, doğu, batı ve
güney cephelerinde de birer dikdörtgen pencere bulunmaktadır.

Giriş
kapısı içten mukarnaslı, dıştan da U şeklinde geometrik süslemeli bir
bordürle çepeçevre kuşatılmıştır. Ayrıca bu bordür üzerinde düğüm
motifleri, sekizgen yıldızlar ve gülbezekler de görülmektedir. Bu
frizin üzerinde sivri kemerli bir alınlık bulunmaktadır. Alınlığın
üzerinde, mukarnaslı bir çerçeve içerisinde kitabelik yeri varsa da
kitabe yeri boş bırakılmıştır.

Kümbet uzun süre kendi haline bırakılmış olup, restorasyon çalışmaları devam etmektedir.


Kübik Köyü Kümbetleri (Muradiye)

Van
ili Muradiye ilçesi Kübik Köyü’nün 3 km. uzağındaki mezarlık içerisinde
bulunan bu kümbetlerin kitabeleri bulunmadığından ve kaynaklarda da
onlarla ilgili bilgiye rastlanmadıklarından kime ait oldukları
bilinmemektedir. Yapı üsluplarından XVII. Yüzyılın ikinci yarısında
yapıldıkları sanılmaktadır.

Bu kümbetler birbirlerine çok
yakın olup, kuzeydeki kümbet sekizgen, güneydeki ise dokuzgen
cephelidir. Ancak kesme taştan yapılmış olan kümbetlerin her ikisi de
orijinalliklerinden uzaklaşmıştır.